Waarom ‘de ziel van Europa’?

Dit bericht is ook beschikbaar in: English (Engels) Français (Frans) Deutsch (Duits)

Europa wordt aangevallen. We kunnen deze dreiging alleen afwenden als Europa eensgezind is. Zolang eensgezindheid ontbreekt, is Europa een speelbal van kwade machten. Willen we onze gelederen sluiten, dan moeten we eerst de wortels van onze Europese beschaving, de ziel van Europa, opnieuw leren ontdekken. Alleen zo kunnen wij ons bewust worden van een gemeenschappelijke Europese identiteit. Vanuit dat besef moeten we onze politieke besluitvorming inrichten, onze bestuurders kiezen en onze belangen formuleren.

Aan het politieke debat moet derhalve een cultuurdebat voorafgaan over die Europese identiteit. Aan dat cultuurdebat moeten alle burgers deelnemen. De samenleving moet totaal bezield raken van het idee dat Europeanen onherroepelijk bij elkaar horen. Deze wijsheid komt van onder meer de schrijver Stefan Zweig (1881-1942 ) en van de Franse EU-bestuurder Jacques Delors (1925-2023). Europeanen moeten net zoveel om Europa geven als om hun vaderland.

Zo’n cultuurdebat behoeft een voorhoede die een brug weet te slaan naar de man en de vrouw in de straat. Een voorhoede die ingewikkelde vraagstukken kan populariseren zonder te vervallen in een populisme van schijnoplossingen en halve waarheden. Zo’n voorhoede is er nog niet. Een Europa over het voetlicht brengen dat de harten van de mensen verovert wil nog niet lukken hoewel de EU bakken met geld in cultuur steekt. Festivals, cinema, de resultaten van al dit moois blijven een beetje hangen in de maatschappelijke bovenlaag, ‘educated bourgoisie’. Europa heeft behoefte aan nieuwe Europese volksverhalen. Verhalen waarin we samen fantaseren over onze gezamenlijke toekomst.

Identiteit ontspruit niet aan het hoofd maar komt uit het hart. En Europa als Europese Unie is een (politiek-) project van het hoofd – het verstand – en niet van het hart. Dus graven naar identiteit behoeft eerder kunstenaars dan denkers, stelt emotie boven ratio, verbeelding of fantasie boven waarneming en analyse. Het vereist naast verstandigheid ook hartstocht. Identiteit heb je als je beseft wie je bent en waar je thuishoort. Dat kan een overweldigende ervaring zijn voor wie zijn of haar identiteit vindt.

Identiteit kun je ontlenen aan wat er in je paspoort staat. Aan de kerk waar je gedoopt bent. De taal die je spreekt. Waar je geboren bent, waar je woont, waar je werkt. De spullen die je gebruikt. Of aan jouw bewustzijn over je afkomst. Aan de verhalen die aan jou verteld zijn, de herinneringen die je hebt. Identiteit openbaart zich in de rechten die je hebt – of juist niet.

Maar de enige die in een liberale open samenleving met gewetensvrijheid uiteindelijk over jouw identiteit gaat, dat ben jij zelf. Er worden oorlogen om gevoerd om het vrijelijk mogen kiezen van een eigen identiteit. Dat recht ontzegt Rusland aan Oekraïners, China aan Taiwanezen.

Waar identiteit van individuen raakvlakken heeft kan groepsidentiteit ontstaan. Politieke groepsbelangen ontstaan uit dit gevoel van verbondenheid, deze ‘sense of belonging’. Ze zijn een rationele afgeleide van groepsgevoel. Op dat moment wordt identiteit ook politiek concreet: reëel, rationeel, materieel en manifest. Onderdrukking van groepsidentiteit (zoals taal en geloof) of maatschappelijke marginalisatie van een groep leidt altijd tot subversie, tot verzet tegen en ondermijning van de (over-)heersende maatschappelijke orde.

In dat licht heeft de Europese Commissie het over de Europese Unie als ‘de Europese familie’ die bijeen wordt gehouden door ‘gedeelde waarden’. Maar er is nogal wat politieke bonje in die familie, niet in het minst over die veronderstelde gedeelde waarden. ‘Familie’, klinkt warmer dan ‘rechtstaat’ maar ook tribaal: als lid van de Europese stam (‘tribe’) behoor je er kennelijk toe, of niet, op grond van overigens nogal arbitraire criteria die vagelijk verwijzen naar geografie en cultuurhistorie, etniciteit, religie en wat dies meer zij. De grenzen van Europa zijn discutabel, niet alleen geografisch maar ook ideologisch. Wat op de ene plaats geaccepteerd is, doet elders de haren te berge rijzen. Wat hier voor tolerantie doorgaat dat is elders zedenverwildering waar men tegen te hoop loopt.

In de ‘ziel van Europa’ huist datgene dat ons ondanks onze onderlinge twisten met elkaar verbindt. Datgene dat we met elkaar gemeen hebben en dat we samen koesteren. Deze ziel omvat onze culturele, historische en etnografische diversiteit. Zij is de beschaving waarbinnen wij solidair zijn. Deze saamhorigheid is noodzakelijk voor het voortbestaan van de Europese beschaving. Zonder dat zal Europa ten onder gaan aan onderlinge twisten, separatisme.

Dat besef van gedeelde beschaving verklaart waarom het Verenigd Koninkrijk zonder dat een schot werd gelost, vertrok uit de Europese Unie terwijl het nu loyaal met de EU optrekt in de oorlog tegen Rusland, in Oekraïne.

Sommige andere beschavingen zien de onze als een bedreiging. Dat is niet onbegrijpelijk want ooit zijn ze hardvochtig aan Europa, aan Europese naties, onderworpen geweest. Maar wij zijn sinds 1945 tot inkeer zijn gekomen, na onze eigen barbarij. Wij menen inmiddels louter het beste voor te hebben met de wereld door de proclamatie van wat wij zien als universele (lees: superieure) waarden. Maar de rest van de wereld is daar nog niet van overtuigd. Dat is de situatie.

Eensgezindheid is eens temeer belangrijk omdat Europa wordt aangevallen, in Oekraïne, vanwege zijn streven naar zelfbeschikking. Daarom wil Oekraïne bij Europa horen: Daar is het veilig. Autocraten zoals Wladimir Poetin en Xi Jinping verachten onze Europese manier van leven: De levenswijze van de open samenleving. Ruimdenkend en gezamenlijk strevend naar menswaardigheid. Ze proberen ons vertrouwen in onze samenleving en onze instellingen te ondermijnen. Daarom moeten we de ziel van Europa verdedigen.

Wat Europa zo de moeite waard maakt om in te leven en hoe we haar kunnen verdedigen, op die vragen zoeken wij antwoorden en daarom vragen wij u uw stem te verheffen door deel te nemen aan het gesprek op dit platform. We mogen dit niet aan alleen maar onze politieke elites toevertrouwen. Daarvoor staat te veel op het spel. We moeten het debat populariseren en verbreden naar de totale bevolking wil de Europese beschaving de uitdagingen van deze tijd het hoofd kunnen bieden.

Om een nieuw inspirerend verhaal over Europa te kunnen vertellen, moeten we eerst het tijdsgewricht onder ogen zien waarin we ons bevinden. Eeuwenlang heeft Europa in de wereld de lakens uitgedeeld en de menselijke beschaving herschapen naar haar evenbeeld. Geen continent is hieraan ontkomen. Europa koloniseerde de wereld cultureel, politiek, economisch. Met wetenschap en met kunst. Met handel en met nijverheid. Militair en civiel. Ten goede en ten kwade. De ganse wereld werd steeds meer Europees.

De kosmopolitische wereld ademt nog Europese allure maar het Europese hoogtij is aan het kenteren. Andere beschavingen zijn nu in opmars. Zij delen niet onze opvatting dat onze waarden universeel zijn. Dat het bijvoorbeeld voor alles individuele vrijheid is die ongeevenaarde creativiteit ontketent. Dat zodoende ongeremde economische dynamiek ontstaat met niet te stuiten innovaties.

Europa heeft zich lang blindgestaard op zijn eigen vooruitgangsgeloof zonder zich veel te bekommeren om de gevolgen voor andere beschavingen. Maar de tegenstanders van Europa, autocraten, geven ons nu  een koekje van eigen deeg. Het is geopolitiek revanchisme, wat Vladimir Poetin en Xi Jinping tegen ons beramen.

Tegen deze pogingen Europa te ondermijnen en te onderwerpen moeten we ons te weer stellen. Want Europa is ons dierbaar. De open samenleving met zijn burgerlijke vrijheid, zijn politieke pluriformiteit, zijn democratie en onafhankelijke rechtspraak is kwetsbaar. Kwetsbaar vanwege zijn tolerantie voor andersdenkenden en zijn afkeer van repressie. Je kunt hem niet verdedigen met politieke onderdrukking want dat is precies wat zijn tegenstanders beogen: Dat betekent het einde van de Open Samenleving.

De Oorlog in Oekraïne is een cultuuroorlog tegen de open samenleving. Daarom zal hij niet stoppen bij de verovering van Oekraïne.

Daarom moet Europa zich wapenen met cultureel zelfbewustzijn. Daarbij moeten we niet trappen in de val van de zelfgenoegzaamheid. We mogen ons niet zelfvoldaan wentelen in ons eigen gelijk. We willen juist kritisch denkend op zoek naar een nieuw Europees verhaal vanuit een dieper besef van saamhorigheid en een gedeeld beschavingsideaal zonder een rigide, politiek programma maar vanuit een open grondhouding. Met de pen als wapen in de aanslag maar de vizier altijd open. Te wapen! Pax Europea: Unitum humanitatis!