Door Rui Lopes, docent Hedendaagse Geschiedenis, Birkbeck University London. Samenvatting uit: The Conversation.
De James Bond blockbuster van vorig jaar, No Time to Die, is doordrenkt van een gevoel van afscheid. Allereerst komt met deze film een einde aan Daniel Craig’s vertolking van de beroemde fictieve spion. Doordat Bond eindelijk zijn ex-vriendin Vesper Lynd vergeeft voor haar verraad in Casino Royale uit 2006, sluit No Time to Die het verhaal af dat 15 jaar geleden begon. Maar het keert ook de misogyne conclusie om van Ian Fleming’s allereerste Bond boek om – met zijn beruchte laatste zin “The bitch is dead now” en 007’s belofte om nooit een vrouw weer misbruik van hem te laten maken.
Er is nog een ander afscheid dat de film doorklinkt. In de eerste Bond-film na Brexit zijn er de nodige visuele, muzikale en thematische verwijzingen naar het verleden die herinneren aan de historische banden met een kosmopolitisch – en dus ook Europees – idee van Groot-Brittannië.
De Bondfilms zijn vaak niet alleen schaamteloos imperialistisch en chauvinistisch, maar ook diep nostalgisch
en ambitieus in hun poging om een wereld te creëren waarin Groot-Brittannië een centrale rol blijft spelen op het
wereldwijde schaakbord van de geopolitiek. Het Britse Imperium wordt belichaamd in de evenwichtige, rechtschapen en onwrikbare geheim agent die eigenhandig tegen onmogelijke verwachtingen in het kwaad overwint.
En toch, zelfs dit Anglo-centrische bastion van patriottische trots deelt een rijke geschiedenis met de rest van het
Europese continent. Zestig jaar al zijn de Bondfilms onderdeel van de Europese populaire cultuur, waarbij: de ‘soft power’ die uitgaat van de James Bondcultus misschien wel een van de grootste culturele invloeden van Groot-Brittannië is op de rest van Europa – en Europa op zijn beurt vormt het perfecte decor voor zijn heldendaden.
De eerste Bond-films met in de hoofdrollen Sean Connery en George Lazenby werden gemaakt vóórdat het Verenigd Koninkrijk formeel toetrad tot wat toen de Europese Economische Gemeenschap (EEG) was. Maar de gevierde De Britse filmcriticus Kim Newman schreef in 1986 in Monthly Film Bulletin (niet online beschikbaar) hoe die vroege Bondfilms van eet af aan gericht waren op een internationale markt. Ze castten sterren van Franse, Duitse en Italiaanse populaire cinema om verleidsters en/of schurken te spelen die een prominente rol speelden.
‘On Her Majesty’s Secret Service’ werd opgenomen in Zwitserland (ski-achtervolgingen!) en op Portugese stranden, om om maar twee locaties te noemen. Het gaf kijkers in en buiten het Verenigd Koninkrijk een indruk van de verschillende Europese landschappen als mogelijke vakantiebestemming op een moment dat de commerciële luchtvaart een toeristische ‘boom’ inluidde.
De serie werd een enorm succes in heel Europa. Alleen al in Frankrijk, bracht ‘Dr No’ bijna het vijfvoudige op van zijn oorspronkelijke productiekosten en ‘Goldfinger’ verkocht meer dan 6 miljoen kaartjes. In West-Duitsland waren de Bondfilms zo populair dat de distributeur de oudere films opnieuw uitbracht samen met elke nieuwe release.
De 007-serie leidde tot een vloedgolf van imitaties en variaties. Richard Rhys Davies’ geeft in The
International Film Guide een opsoming van bijna 300 spionagefilms geproduceerd in Frankrijk, Italië, Spanje en West
Duitsland juist tussen 1964 en 1968. De meeste van deze zogenaamde “Eurospy” films waren coproducties
van verschillende landen, gefilmd op locatie over het hele continent, soms zelfs achter het IJzeren Gordijn.
De verbreiding van het Bond-archetype in de West-Europese cinema en de rol die het speelt in de vorming van een pan-Europese verbeelding was een lowbrow tegenhanger van de weloverwogen en verfijnde media-inspanningen van de officiele instellingen zoals de Europese Commissie en het Europees Parlement om een gemeenschappelijke
Europese identiteit te bewerkstelligen.
In de eerste decennia van de Europese integratie – tegen de achtergrond van de Koude Oorlog –
was de Europse cultuurpolitiek gericht op het uitdragen van gedeelde politieke en sociale waarden van West-Europese democratieën. Het was die culturele identiteit die als brug fungeerde om ideologische grenzen te overstijgen en aantrekkingskracht uit te oegenen op de Oost-Europese landen.
Groot-Brittannië speelde een centrale rol, niet alleen bij die eerste inspanningen, maar ook bij de pogingen om na de val van de Muur in 1990 de centraal- en Oost-Europese landen te laten terugkeren in de moederschoot van Europa. Populaire cultuur en “hoge politiek” waren nooit ver van elkaar verwijderd – maar cultuur kon vrijer reiken over de grenzen dan die beperkte politieke en institutionele publiciteitsinspanningen.
Net zoals Bond bijdroeg tot een verengelsing van de Europese cultuur, zo droegen de Eurospionnen ook bij aan een
een soort Europeanisering van de Britse cultuur. Filmhistoricus Adrian Smith reconstrueerde een grotendeels
vergeten circuit van distributeurs en bioscoopketens die het Verenigd Koninkrijk routinematig voorzagen van
continentale knock-offs van 007 – en niet alleen in de grote steden, maar ook in provinciale bioscopen.
Europese panorama’s in de films voedden het verlangen naar dit continent vol van opwindend avontuur en luxe, zoals bijvoorbeeld te zien is in de schilderachtige sequenties in Parijs, Barcelona en Athene uit 1965’s Agent 007: Mission Bloody Mary.
James Bond’s historische rol als verbinder tussen het Verenigd Koninkrijk en continentaal Europa maakt het logisch dat we hem in No time to die terugzien in Italië, een land dat voorkomt in alle Bondfilms met Daniel Craig (behalve Skyfall. Zulke culturele verstrengeling is zelfs sterker dan diplomatie op topniveau.
Hoewel 007 aan het einde vrede heeft gesloten met zijn verleden, suggereren de naschokken van Brexit dat
Groot-Brittannië nog een tijd nodig zal hebben om zich aan te passen aan zijn nieuwe, post-EU realiteit. Hoewel aan het einde in de aftiteling van de film traditiegetrouw wordt beloofd dat “James Bond zal terugkeren”, blijft het onzeker welke gedaante dit wittedoekkarakter in de toekomst zal hebben. Het is een onzekerheid die griezelig overeenkomt met de relatie van het Verenigd Koninkrijk en Europa – en zijn zoektocht naar een rol in de wereld van vandaag.