Volgens de Franse filosoof en schrijver Pascal Bruckner is Europa verlamd door berouw. We voelen ons zo schuldig door het bloedige verleden van oorlog, genocide en kolonialisme dat we nu onze waarden niet meer durven te verdedigen: ‘Niets is meer westers dan de afkeer van het Westen.’ (lees verder)
Al in zijn eerste boeken kritiseert hij de neiging die Europa – de Europeaan – volgens hem heeft om zichzelf te be- schouwen als de bron van alle kwaad, terwijl afwisselend Afrika, het Midden-Oosten en anderen het onschuldige slachtoffer zijn, zo- als de baby’s dat waren voor de menseneter. Bruckner: ‘Niets is meer westers dan de afkeer van het Westen, die hartstochtelijke neiging om zichzelf te vervloeken en te pijnigen.’ Europeanen beschouwen zichzelf als moderne kruisvaarders die de Derde Wereld uitbuiten: de armoede daar zou louter het gevolg zijn van de westerse handelspolitiek. En 11 september was het gevolg van de uitbuiting en vernedering van de moslims, zo zeggen de vele intellectuelen en politici die Bruckner citeert in zijn recent in het Nederlands vertaalde boek Tirannie van het berouw. Essay over het Europese masochisme.
Natuurlijk is er veel terechte kritiekte geven op Europa en zijn verleden, zegt Bruckner. Maar deze houding is tot een reflex geworden die een aantal zeer gevaarlijke gevolgen heeft. Een daarvan is dat die leidt tot een verlamming van Europa. ‘Die houding is fout, extreem schadelijk en gevaarlijk. Telkens als we anderen op een fout willen wijzen, zeggen we tegen onszelf: “Herinner je je eigen fouten” – kruistochten, inquisitie, heksenverbranding, kolonialisme, conquistadores, nazisme enzovoort.’
Waar komt deze geest vandaan? Bruckner: ‘Het ideaal van zelfonderzoek is afkomstig van de Stoa – Marcus Aurelius en Epictetusin het bijzonder. Die stroming spoorde haar volgelingen aan tot wat de christenen later “gewetensonderzoek” noemden: beoordeel dagelijks je handelingen, en kijk of ze goed of slecht waren. Het christendom heeft dat uitgangspunt hernomen. De christenen wilden weten of een handeling goed was jegens God of tegen Hem inging. In de Verlichting werd het zelfonderzoek opnieuw een ideaal: de kritische geest die zichzelf scrupuleus bekijkt. Vervolgens wordt Europa zich bewust van de misdaden die het in de twintigste eeuw heeft begaan. Door het communisme, door het nazisme. Daarbij komt het bewustzijn van de misdaden die zijn gepleegd uit naam van het kolonialisme. We zien onze hele geschiedenis vervolgens als een opeenvolging van slachtingen. Door de historische samenkomst van al die fenomenen ontstaat het slechte geweten dat leidt tot een extreem ver doorgevoerd zelfonderzoeken -kritiek. De hele Europese geschiedenis wordt vanaf dat moment ervaren als de opmars naar de twintigste-eeuwse misdaden – zo zou Napoleon een voorloper van Hitler zijn. Daarmee is Europa het continent van het ongelukkige bewustzijn geworden. Het bewustzijn dat twijfelt, dat zichzelf voortdurend ondervraagt.’
Let wel, nuanceert Bruckner, hij is tegen het doorgeslagen berouw; niet tegen het berouw op zich. ‘Schuld beseffen, fouten erkennen excuses maken aan slachtoffers van de fouten die zijn begaan, zijn juist goed. Erkenning van de eigen misdaden en fouten is noodzakelijk. Dat is de manier om die fouten onder ogen te zien en om er afstand van te nemen. Neem Willy Brandt, de voormalige kanselier van Duitsland, die zich verontschuldigde voor de misdaden die tijdens de Tweede Wereldoorlog door Duitsland waren gepleegd. Of de toenmalige Zuid-Afrikaanse ….etc.