I
In NRC van het afgelopen weekeinde (4 december 2022) recenseert Michel Krielaars enkele recent verschenen boeken die de oorlog tussen Rusland en Oekraïne behandelen. (https://www.nrc.nl/nieuws/2022/11/17/alles-om-aan-de-macht-te-blijven-drie-boeken-over-de-frustraties-van-poetin-a4148582) Mijn indruk is dat wat we momenteel meemaken de tweede akte is uit het drama De Val van de Sovjet-Unie. Die hield op te bestaan in 1992 (https://nl.wikipedia.org/wiki/Uiteenvallen_van_de_Sovjet-Unie) maar dat gold niet voor de interne structuren van die multinationale superstaat die de tegenpool was geweest van de Verenigde Staten. De staatsbureaucratie en het militair-industriële complex waren niet opeens zomaar verdwenen en van de mensen die deze werelden bevolkten is Vladimir Poetin er een. Ze lijken een wrok te koesteren tegen de teloorgang van hun supermacht die ze willen herstellen. Om in voetbaltermen te praten: Met de oorlog in Oekraïne is de Sovjet-Unie die zwaar op achterstand staat op de Verenigde Staten, in de rebound tijdens blessuretijd. Een wanhoopsoffensief. Een laatste poging.
Wat ik interessant vind in dit verband is hoe in de geschiedenis wereldmachten op verschillende manieren hebben gereageerd op het verliezen van hun hegemonie.
Laat ik beginnen bij de Nederlandse Republiek met op het hoogtepunt van zijn invloed grote belangen in Noord-Amerika (ze stichtte New York) in Zuid-Amerika (Brazilië) Afrika (ze stichtte het huidige land Zuid-Afrika) en Azië (de Indonesische Archipel en door exclusieve handel met Japan). Het Nederlandse ‘territorium’ waarvan Holland, Utrecht en Zeeland de belangrijkste gewesten (provinciën) waren, stond geografisch in geen verhouding tot de omvang van het handelsimperium van de Republiek dat de facto bestuurd werd door de VOC, een ‘compagnie’ waarin iedereen die dat wilde een aandeel kon kopen.
De Republiek hield op te bestaan in 1795 maar aan het collectieve zelfbeeld van Nederland als een (koloniale) Europese grootmacht kwam pas een eind tussen 1948 (de onafhankelijkheid van Indonesië) en 1975 (de onafhankelijkheid van Suriname). Zelf vind ik in die periode ook enkele andere data van historisch belang. Het Koninkrijk Statuut van 1953 waarin de overzeese restanten na de onafhankelijk van Indonesië op nieuwe bestuurlijke leest werden geschoeid.
Maar daarnaast telt vooral de betrokkenheid van Nederland als initiatiefnemer van de oprichting van de Europese Economische Gemeenschap tijdens de conferentie van Messina in 1955. Daar ontstond het idee van Europa als douane-unie, een soort nieuw ‘Mare Liberum’ maar dan niet op zee maar op land. De EEG was in feite conceptueel een uitbreiding van de Benelux (van 1948) en zij is de rechtsvoorganger van de EG en de huidige EU. De EEG bestond uit de Bondsrepubliek (West-Duitsland), Frankrijk, Italië en België, Nederland en Luxemburg.
Er was vanaf dat moment naast een ‘Atlantisch perspectief’ (vanaf 1949 een oriëntatie op de V.S en de NAVO i.v.m. de Koude Oorlog) ook een Europees perspectief. Het koloniale perspectief (‘Indië verloren, rampspoed geboren.’) eindigde pas in 1962 met de zogenoemde ‘Nieuw Guineacrisis’. Indonesië lijfde Nederlands Nieuw-Guinea in en Nederland stuurde de Karel Doorman – ons vliegdekschip, overigens een Brits tweedehandsje – maar deze bluf mislukte omdat de Amerikanen Indonesië steunden en niet Nederland. (Het was Koude Oorlog en de relatie die de V.S. hadden met de Indonesische president Soekarnodie ging boven wat Nederlandse koloniale sentimenten.) De Amerikanen hebben zodoende voor ons die banden met ons koloniale verleden doorgeknipt. Waarvoor we de V.S. eeuwige dankbaarheid zijn verschuldigd.
Nederland wendde vanaf 1962 als het ware de geopolitieke blik van het naar de wereldzeeën kijken naar landinwaarts kijken, naar het continent. Hoe traag zulke collectief-mentale processen zich voltrekken laat zich illustreren aan de hand van de Nederlandse industriële wederopbouwpolitiek van na de Tweede Wereldoorlog. Die concentreerde zich vooral op de zeevaart, de scheepsbouw maar daarnaast ook op de luchtvaart en de vliegtuigbouw. Schepen en vliegtuigen waren nodig om al onze overzeese verbindingen te onderhouden. Het economische zwaartepunt verschoof vanaf de jaren 1960 echter onherroepelijk van het (handels-logistieke) westen van ons land naar het (industriële) zuidoosten waar zich onder leiding van Philips een (micro-)elektronica-industrie ontwikkelde.
Dat ons land stilaan van een klassiek handelsland (Nederland Distributieland, raffinage van olieproducten, Shell, grootbanken) evolueert naar een Europees maakindustrieel land, dat wordt geïllustreerd door de opkomst van de geavanceerde machine- en apparatenbouw in bedrijven zoals ASML (Brabant, Veldhoven) Nedap in Drenthe en VDL in Limburg. De ‘Euregio’ rond de driehoek Aken-Maastricht-Leuven-Hasselt vormt inmiddels een kern in de Europese hightechindustrie.
De ontwikkeling bevindt zich nog steeds in de periferie van het Haagse beleidsdenken: Via het zuidoosten en niet vanuit het westen zou Nederland zich moeten aansluiten op het hogesnelheid spoornet van Europa. Met ASML heeft Nederland, c.q. Europa, technologische wereldhegemonie op het gebied van chipmachines die het hart vormen in de hele informaticarevolutie. ASML is gemeten in beurswaarde inmiddels groter dan Shell (dat tegenwoordig Brits is.) Data wordt niet voor niets wel de ‘olie van de eenentwintigste eeuw’ genoemd. Wafersteppers, de machines die met hun geavanceerde optische mechanica chips produceren die deze data generen, maken dus als het ware die ‘olie’.
Naast de Republiek kende Europa meer grote mogendheden: Frankrijk (Francofoon Afrika, Indochina) Portugal (Afrika, Brazilië) en Spanje (Latijns-Amerika, Filippijnen). Portugal en Spanje vochten tot in de jaren 1970 als dictatuur nog koloniale oorlogen uit (in Afrika). Die dictaturen waren anachronismen die met het overlijden van Franco en Salazar ophielden waarna Spanje en Portugal moderne Europese economieën konden worden.
Het Britse ‘Empire’ zag in de jaren 1945-1970 het ene na het andere overzeese gebiedsdeel onafhankelijk worden waarvan er velen toetraden tot het Britse Gemenebest, een soort surrogaat-Empire waaraan veel Britten tot schade en schande van hun land nog steeds een misplaatst gevoel van uitzonderlijkheid ontlenen. Op dit moment zijn de Britten bezig uit hun imperiale droom te ontwaken en bevindt het land zich sinds Brexit in een wendingscrisis: Het is bezig zijn koers buiten de Europese Unie te bepalen waarbij Schotland en Noord-Ierland het Verenigd Koninkrijk uiteen dreigen te doen vallen.
Je ziet dus hoe moeilijk het is afscheid te nemen van een ‘groots’ verleden en voor de toekomst een sprong in het diepe te wagen.
Separatisme is overal en van alle tijden: Spanje worstelt met Catalonië dat het liefst een lid van de Europese Unie zou worden zoals Engeland worstelt met Schotland. In Noord-Nederland sluimeren separatistische tendensen die nu worden gevoed door het stikstofdossier en de aardbevingsproblematiek. Maar het duidelijkst manifesteert het separatisme zich in Zuidoost Nederland dat zo zoetjes aan meer behoort tot Europa dan bij Nederland. Euregio ’s zijn doelbewuste samenwerkingsprojecten die ter plaatse de natiestaten aan hun grenzen laten oplossen. Ik denk dat Europa, ‘Brussel’, het ASML-dossier overneemt nu de V.S het bedrijf en zijn technologie tot inzet hebben gemaakt in de economische oorlog met China.
Nu ik erover nadenk kijken we niet alleen naar de tweede akte in de ontmanteling van de Sovjet-Unie maar naar een misschien wel veel ingrijpender dubbele implosie: Die van het tsaristische Rusland in 1917 op de brokstukken waarvan de communisten toen de Sovjet-Unie hebben gesticht zonder zich te bekommeren om deze fundering van tradities en sentimenten. Na de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 staken de restanten van het oude tsarenrijk weer boven het maaiveld uit.
Poetin lijkt een restauratie na te streven van de situatie van voor 1917 en baseert zich daarbij op mythevorming zoals Krielaars betoogt en met hem de auteurs van de door hem besproken boeken. Oekraïne is volgens die mythe een onvervreemdbaar onderdeel van Rusland. De verwestersing aan de grenzen van Rusland bedreigt de Russische cultuur. Er is een zone van horige satellietstaten nodig. Dat gold voor de Sovjet-Unie en evenzeer voor wat nu de Russische Federatie heet.
Waaruit spruit dat geopolitieke denken in termen van macht en invloedssfeer met angst voor bedreiging aan de grenzen als leidraad in het geopolitieke handelen voort? Rusland heeft tweemaal een Europese invasie het hoofd moeten bieden. Een door Napoleon en een door Hitler. Beide malen werden de invasielegers verslagen door de Russische winter alhoewel de tweede maal op het nippertje. Maar evenzo vele malen viel Rusland buurlanden aan. Dus de redenering dat Rusland door invasies historisch is getraumatiseerd, snijdt geen hout.
Het land beschikt over grote olie- en gasvoorraden en is daarom een gewilde prooi voor de Westerse energiehonger? De Nazi’s slaagden er niet in de olievelden bij Bakoe te bereiken: afstand. Sinds de Suezcrisis van 1956 weten Westerse mogendheden hoe hoog de prijs is van een oorlog om olie- en gas. De Golfoorlog kostte de V.S. duizenden miljarden dollars. Apaiseren van weerspannige regimes is veel effectiever en goedkoper. Rusland is bovendien een kernmacht. Niemand die het in zijn hoofd haalt om daar eens even een vreemdelingenlegioen of huurlingenleger op af te sturen.
De grootste vijand van Rusland is misschien wel zijn onbarmhartige klimaat en enorme uitgestrektheid. De mensvijandigheid van zijn fysische geografie vergroot de zwakheid van zijn sociale geografie. Eeuwenlang is vergeefs geprobeerd Siberië te bevolken door mensen te straffen met verbanning naar wat later in de Sovjet-Unie de Goelag Archipel ging heten. Ontvolking is een eeuwenoud endemisch Russisch probleem. Sergey Brin, de man die van Google een gigagroot bedrijf maakte is een tot Amerikaan genaturaliseerde Rus (met Joodse wortels). Een Rus met uitzonderlijk talent emigreert meestal. Poetin heeft met zijn oorlog, zijn mobilisatie, de laatste horde jong intellectueel talent de grens over gejaagd.
Europa zal tot in lengte van dagen te maken hebben met een verarmend, ontvolkend, vergrijzend en revanchistisch Rusland terwijl het drukdoende is zichzelf politiek vorm te geven in een geopolitieke wereld waarin de grote krachtmeting plaatsheeft tussen China en Amerika met een zijdelingse rol voor Europa.
https://www.euractiv.com/section/politics/opinion/is-the-european-union-truly-like-the-soviet-union/