De peilingen van het electorale humeur wijzen op een grote winst voor extreemrechtse, populistische partijen tijdens de komende verkiezing van het Europese Parlement, van 6 tot en met 9 juni aanstaande. (EP24)
Delft het idee van een verenigd Europa het onderspit tegen het oprukkende populisme? Brexit is het meest sprekende voorbeeld van populisme. Buiten de EU zou het Verenigd Koninkrijk verloren soevereiniteit herwinnen en welvarender worden. Het tegendeel is het geval. Toch trekken in steeds meer lidstaten populisten veel stemmen door zich af te zetten tegen ‘Brussel’. Je zou denken dat Russische agressie en de toevloed van vluchtelingen uit Afrika en het Midden-Oosten mensen juist doet beseffen dat ze binnen een machtsblok veiliger zijn. Maar zo werkt publiek sentiment niet.
Dat sentiment bestaat uit angst en onzekerheid, vooral bestaansonzekerheid. En die vormen de voedingsbodem van populisme. En populisten wakkeren vervolgens aversie aan tegen de politieke elite of bestuurdersklasse en dus ook aversie tegen de EU. Hoe dan ook ervaren steeds meer mensen overheidsbeleid als iets waar zij niets over te zeggen hebben en dat maar lukraak over hen wordt uitgestort. De overheid laat zijn oren hangen naar vlot gebekte belangengroepen die de hele wereld willen redden maar de gewone burger links laten liggen. Die voelt zich in de steek gelaten en grijpt terug op de eigen identiteit van stad, streek en land.
Hierbij moet je bedenken dat nationale identiteit, hoewel we die als reëel ervaren, ons ook maar gewoon is aangeleerd op school als onderdeel van onze opvoeding. Onze vaderlandsliefde is Nederlands maar zou evengoed Europees kunnen zijn indien we Europa als ons vaderland zouden hebben leren zien. Net zoals een Amerikaan zichzelf op de eerste plaats als ‘American’ ziet en daarna pas als Texaan of New Yorker, al naar gelang zijn thuisstaat. Je identiteit ontleen je voor een groot deel aan de plek die jij beschouwt als jouw thuis.
Het is de EU nog niet gelukt om een ‘thuis’ te worden. Mensen houden niet van de Europese Unie, behoudens een kleine groep die er heel enthousiast over is vanwege werk of studie. Dat het officiële Europese Burgerschap (vastgelegd in het Verdrag van Maastricht in 1992) nadrukkelijk niet het nationale staatsburgerschap vervangt, maakt het idee van Europa als ‘land’ met een vlag, een volkslied (Ode an die Freude) en dergelijke attributen nogal ongeloofwaardig. De Europese Unie is als belangengemeenschap een zaak van verstandig bestuur maar geen bevlogen ideaal.
En bijgevolg communiceert zij zoals een bureaucratie betaamt: neutraal, emotieloos, gortdroog en sloom en dat maakt haar weerloos tegen activistisch populisme. Populistische politici mobiliseren onvrede maar komen niet met realistische oplossingen want ze stuiten direct op de grenzen van hun nationale soevereiniteit. Zij zullen de kiezer uiteindelijk alleen maar heviger teleurstellen. Zie Brexit. Europa moet zich bevrijden uit deze ‘catch 22’-impasse.
Wie het Europese project wil redden moet allereerst de oorzaak van de heersende burgerlijke onvrede erkennen en vervolgens proberen mensen te mobiliseren met een beroep op andere emoties dan hun boosheid en teleurstelling. Namelijk hun behoefte aan hoop, perspectief en verbeelding. Voor Europa geldt: Wil het zich teweerstellen tegen het populisme dan moet het zelf populairder worden. Europa moet leren meedingen naar de volksgunst.
De EU is van origine een progressief project want zij ontstond als vredelievend antwoord op het conservatieve nationalisme dat de voedingsbodem was van twee wereldoorlogen. Het schetste een wenkend perspectief van vrede en voorspoed. Maar progressieve idealen zijn geen burgerlijk emancipatiemiddel meer. Ze bieden geen hoop meer op een betere toekomst. Linkse idealen zijn tegenwoordig eerder pessimistisch dan optimistisch. Het is alleen maar crises en somberheid wat de klok slaat: De klimaatcrisis, de biodiversiteitscrisis. Links grossiert in crises.
Daarbij is politiek tegenwoordig een niet aflatende stroom van wetenschappelijke rapporten met zelden een optimistische boodschap. Rapporten die de niet wetenschappelijk onderlegde burger buitenspel zetten en monddood maken. Democratie is verworden tot technocratie. De pro-Europese middenpartijen hebben geen inspirerend verhaal. Zo hebben zij in onzekere tijden een electoraal gat laten vallen waar populistisch rechts is ingedoken.
Als we Europa willen repareren zullen we weer een inspirerend verhaal over Europa moeten gaan vertellen dat iedere Europeaan snapt. Verdedig Europa. Maak de Europese Unie populair!