Ik citeer hieronder vrij uitgebreid uit drie artikelen die tegenkwam in mijn digitale omzwervingen.
Eerst een ingekorte bewerking en samenvatting van een artikel uit Vanity Fair van 10 januari 2017, door Peter Savodnik. Het tweede komt van de Project Syndicate en is geschreven door Ian Buruma. Savodnik vertegenwoordigt hier de visie op de natie als belichaming van een volksziel, de Russische volksziel zoals die is beschreven door Dostojevski. Hij legt uit dat het Russische handelen – van Poetin – voortspruit uit die veronderstelde volksziel. Rusland is ‘goed’, Europa, het westen, staat voor het kwade en moet worden verslagen. Russen hebben een Tolkieniaanse wereldvisie.* ‘Sint Joris’ moet en zal de draak verslaan. *( https://nl.wikipedia.org/wiki/J.R.R._Tolkien).
Europa is in Russische ogen de moderniteit, een ontwortelde beschaving, ontaarde cultuur, de kosmopolitische wereld die geen tradities kent en geen historisch bewustzijn. Niets is er moreel van waarde. Amoreel is hier synoniem aan immoreel.
Buruma (Brits-Nederlands) is een kind van de Europese moderniteit, de ratio, van het besef dat het lot niet voor je beschikt is en dat je dat maar hebt te aanvaarden, maar dat het vermogen tot verstandelijk redeneren je de mogelijkheid geeft om jezelf te veranderen en daarmee ook je lot. Je bent niet ‘voorbestemd’. Hij is een analyticus. Hij beschouwt volksziel als obscure lulkoek en een zwak excuus voor ontspoord gedrag. Vandaar dat fascisten, nazi’s, die zich net als nationalistische extremisten in Rusland wentelen in mythes over voorbestemdheid & onafwendbaarheid, over zuiverheid, volmaaktheid en puurheid en het onbedorvene.
Buruma haalt een artikel aan van de Oekrainse dichteres Oksana Zabuzhko in de Times Literary Supplement
Eerst Savodnik:
Hij stelt dat Henry Kissinger Vladimir Poetin ooit vergeleek met “een personage uit Dostojevski”, iets wat de Russische president naar verluidt vleiend vond. De Russische schrijver Fjodor Dostojevski verwoordde de vele ongerijmde gevoelens en krachten – cultureel, spiritueel, metafysisch – die ook vandaag nog in de Russische inborst huizen.
Op eerste kerstdag 1991, verklaarde Michail Gorbatsjov de Sovjet-Unie dood. In 1999, bij de tweede Tsjetsjeense oorlog, kwam Poetin aan de macht. Hij liet in oktober 2003 Yukos oliebaas Michail Chodorkovski arresteren. Dat was het moment waarop Poetin de oude Jeltsin-oligarchie buiten spel zette en een nieuwe orde oplegde: een nieuw telos.
“Sindsdien is de vraag die het geopolitieke debat domineert: Waarheen leidt Poetin zijn land? Wat wil hij?
De grote ontwrichting, de ommekeer, had plaats lang voor de Sovjet-Unie. Het was Peter de Grote die aan het einde van de 17e en het begin van de 18e eeuw “een venster sneed”, zoals Poesjkin het uitdrukte, naar Europa. Met zijn knieval voor het Westen, veroorzaakte hij een shocktherapie. De verwestersing was voor Russen ook wreed en bloedig, en het leidde tot een vertrouwenscrisis en een sindsdien voortdurende twijfel of ambivalentie over wat Rusland zou moeten zijn.
Gedurende de volgende drie eeuwen werd deze vraag ruwweg gesteld tussen Slavofielen (zij die geloofden in de inherente goedheid van het oude Rusland) en westerlingen, die het rijk wilden omvormen tot deel van Europa: liberaal, minder insulair, meer seculier.
Het ontbrak Rusland aan een duidelijk gedefinieerde identiteit, het schipperde altijd tussen zijn oosterse en westerse zelf – gespleten, gefragmenteerd, onzeker over wat het zou moeten zijn. Aan het eind van de 19e eeuw, in het kielzog van de revoluties van 1848 in Frankrijk en Oostenrijk en de Duitse en Italiaanse vorstendommen, en de publicatie van Marx’ Communistisch Manifest, verhevigde de strijd en ontstond een radicaal bewustzijn.
Het was geïmporteerd uit Europa, maar in Rusland kreeg het, zoals altijd, een nieuwe felheid. Wat een verlangen naar beleefde en geleidelijke hervormingen was geweest, veranderde in een gewelddadig nihilisme. Verandering, wat daar ook mee bedoeld was, volstond niet langer. Nu was de enige optie alles op te blazen en opnieuw te beginnen.
“Een Dostojevskeaanse vozhd weet dat Rusland goed is en het Westen niet, en heeft geleerd dat de enige manier om het Westen buiten te houden is het te overwinnen.” Dostojevski, die veel in Europa reisde maar er wantrouwig tegenover stond, verachtte de revolutionairen en hun gewenste revolutie grondig. In de jaren 1860 en 1870 was hij geobsedeerd door de dreigende confrontatie van Rusland met zichzelf. Zijn vier belangrijkste werken (Misdaad en straf, De idioot, Duivels en De gebroeders Karamazov) zijn niet zomaar romans, maar eerder dystopische waarschuwingen over wat er zou gebeuren als Rusland niet zou terugkeren naar zijn pre-Petriaanse oorsprong.
Dostojevski voorzag dat Rusland zichzelf zou vernietigen met de clandestiene, of niet zo clandestiene, steun van het Westen. De duidelijkste illustratie van deze zelfvernietiging komt uit De gebroeders Karamazov. De roman, de langste whodunit ooit geschreven, draait om de moord op Fjodor Pavlovitsj Karamazov. Een van Karamazovs drie wettige zonen, Mitya, wordt beschuldigd en schuldig bevonden aan de moord. Maar de echte moordenaar is de geestelijk gehandicapte bastaardzoon van Karamazov, Smerdjakov, en de echte moordenaar achter Smerdjakov (de zakasjik, of besteller) is Ivan, de meest succesvolle en verwesterde van de gebroeders Karamazov.
Het is Ivan, vol van zijn nieuwerwetse westerse ideeën, die zijn familie (en, metaforisch, Rusland) verscheurt, en het is de laatst overgebleven legitieme Karamazov zoon, Lyosha, die achterblijft om het weer op te bouwen. Lyosha is overigens de jongste, meest religieuze en meest zelfingenomen van de Karamazov-clan. De weg vooruit is eigenlijk de weg terug – helemaal naar de oude, Russische sobornost, de spirituele gemeenschap die, in de Slavofiele gedachten, Rusland samenbond.
Dit, al die jaren later, is het Rusland van Poetin. De Sovjetperikelen, bekeken door een Karamazov-prisma, zijn niet de oorzaak van de problemen van het Rusland van na de Sovjet-Unie, maar het gevolg van hetzelfde onheil dat Rusland nog steeds parten speelt: de identiteitscrisis die Peter, de oorspronkelijke verwester, het land heeft nagelaten.
In de jaren 90 heeft Rusland zichzelf verslonden door zijn grootste olievoorraden te verkopen, zijn verkiezingen te verkwanselen aan de C.I.A., en toe te staan dat de NAVO zijn invloedssfeer binnendrong. Deze logica gaat natuurlijk mank door juist Vladimir Poetin, die de absolute tegenpool is van de slavische metafysica van Dostojevki’s Lyosha. Poetin verraadt inderdaad weinig tekenen van intellectuele of spirituele diepgang. Hij is een gangster en dus bekijkt zijn landgenoten met een mengeling van sympathie en minachting. Maar Poetin is ook een Rus en bezit dezelfde angsten en verlangens die ook de Russische psyche beheersen.
Het Westen is slecht. Niet omdat het een rivaliserende beschaving is of een economische of geopolitieke concurrent. Het Westen is onzuiver. Het is giftig als zijn cultuur de Russische ‘bloedsomloop’ verontreinigt. Een Dostojevskische vozhd, of leider, weet dat Rusland goed is en het Westen niet, en vermoedelijk heeft hij geleerd dat de enige manier om het Westen buiten de deur te houden is om het te overwinnen, om zijn ondergang te bespoedigen.
Poetins doel is niet alleen een beetje meer grondgebied. Rusland heeft daar namelijk zat van. Het gaat hem om het overwinnen en onderwerpen van de hele westerse orde. Wij in het westen nemen de wereld waar in categorieën die niet bepaald worden door het verleden.
Rusland is echter, zoals de meeste landen, een uitgesproken historisch land en het lijkt een 400 jaar oude wond te willen herstellen. De fout van de tsaren was dat ze dachten dat ze konden moderniseren en tegelijk het Westen buiten de deur konden houden. De prijs die ze daarvoor betaalden was de bolsjewistische revolutie, Stalin, hongersnood, de Goelag, de wereldoorlog en uiteindelijk een mislukte staat, de decimering van een manier van leven, de economie, hun pensioenen en hun trots en gevoel van plaats in de wereld.
Trump, die niet gebonden lijkt te zijn aan enige ethische code of overkoepelende theorie over internationale zaken, biedt Poetin een geweldige kans. Toen Poetin Aleppo liet bombarderen, was dat waarschijnlijk niet vanwege ISIS of Bashar al-Assad. Het was omdat hij de hegemonie van Rusland wilde laten gelden door die van Amerika te ondermijnen. We kunnen dit aannemen omdat er geen duidelijke Russische belangen waren gediend met de inmenging in Syrië, maar zo wel veel Amerikaanse belangen zijn gedwarsboomd.
Het past ook in een patroon: Poetins Rusland creëert chaos waar het maar kan en probeert dan van die chaos te profiteren. (Denk bijvoorbeeld aan de zogenaamde bevroren conflicten in Moldavië, Georgië en aan de oorlog tegen Oekraïne). Toen de Russen het Democratic National Committee hackte, was dat geen persoonlijke vendetta, zoals Hillary Clinton suggereerde, en toen hij nepnieuws over de kandidaten hielp verspreiden, was dat niet omdat hij in de eerste plaats om de verkiezingsuitslag gaf. Het was omdat hij wilde dat tientallen miljoenen Amerikanen zouden twijfelen aan de legitimiteit van hun eigen verkiezingen.
Poetin kan er immers niet echt zeker van zijn dat Donald Trump de belangen van Rusland beter zal dienen dan Clinton zou hebben gedaan. Dat Trump zo grillig is, moet het Kremlin zorgen baren. Dat zijn favoriete instrument Twitter is, maakt die zorgen alleen maar groter. Wat echter buiten kijf staat, is dat Amerikanen die het vertrouwen in hun democratie verliezen – en in de instellingen die die democratie ondersteunen, zoals de media – op lange termijn de belangen van Rusland dienen.
Trump staat buiten elke traditie van de Amerikaanse politiek. Eventueel betere Amerikaans-Russische betrekkingen zijn voor Trump gewoon een goede zakenrelatie tussen Trump en Poetin, hoe oppervlakkig die ook mogen zijn. Als dat onze Oost-Europese bondgenoten in gevaar brengt, of het conflict in het Midden-Oosten verlengt, of, in bredere zin, het democratische streven van een aantal volkeren over de hele wereld tegenwerkt, dan maakt dat Trump niet uit, want dat zijn onder zijn presidentschap niet langer de Amerikaanse belangen.
Rusland doet wat het al heel lang probeert te doen. In vorige eeuwen dacht het dat zijn moment was aangebroken – Peter, Catharina, de communisten, de postcommunisten – en ze hadden het altijd mis. Ze dachten dat ze op het punt stonden om aan zichzelf te ontsnappen, maar dat is nooit gebeurd. Nu zijn ze misschien aangekomen op een kosmisch uitgelijnd kruispunt, gechoreografeerd door Poetin en zijn vazallen, voorbestemd door krachten buiten elke menselijke jurisdictie.”
Tot zover Savodnik. Nu Buruma. Hij denk dat het niets heeft te maken met een naar zijn aard en wezen duistere Russische cultuur:
“Zelfs een vluchtig overzicht van de wereldgeschiedenis laat zien dat woest gedrag en moorddadige regimes overal kunnen ontstaan. Sommige van de ergste wreedheden tijdens de Dertigjarige Oorlog in de zeventiende eeuw werden begaan door Zweden.
Zeer beschaafde mensen kunnen veranderen in barbaren wanneer demagogen en dictators hun angsten uitbuiten en hun meest atavistische instincten activeren. Verkrachtingen, martelingen en slachtpartijen gebeuren vaak wanneer soldaten vreemde landen binnenvallen. Bevelvoerende officieren moedigen dergelijk gedrag soms actief aan om een vijand tot onderwerping te terroriseren. En soms gebeurt het wanneer het officierskorps de controle verliest en de discipline instort. Japanners en Duitsers weten dit, net als Serviërs, Koreanen, Amerikanen, Russen en vele anderen.
Het is waar dat sommige landen een langere geschiedenis van politieke onderdrukking hebben dan andere. Russen hebben in dit opzicht geen geluk gehad. Je zou kunnen zeggen dat machtige elementen in de Russisch-orthodoxe kerk medeplichtig zijn geweest aan onderdrukking, van de tsaren tot president Vladimir Poetin. Maar om te beweren dat het wanbestuur van Poetin (of Stalin, wat dat betreft) een natuurlijk en onvermijdelijk gevolg is van de Russische cultuur, is in dezelfde val lopen als de “van Luther tot Hitler” -theoretici. Zoals naoorlogs Duitsland en Japan hebben laten zien, is niets onvermijdelijk en kan “nationaal karakter” snel veranderen.
Wie de oorlog in Oekraïne niet alleen ziet als een conflict met het regime van Poetin, maar ook met de Russische cultuur, en die alle Russen behandelt als existentiële vijanden, geeft het Kremlin zijn gelijk op een dienblaadje. Dat is precies wat Poetin nodig heeft om het Russische volk aan zijn kant te houden. “
(Uit: Stop Blaming the Russian Soul. Door Ian Buruma – Project Syndicate).
Tenslotte zegt de Oekrainse dichteres Oksana Zabuzhko die Buruma in zijn stuk aanhaalt, dit over over het endemische sadisme in de Russische cultuur in haar stuk in The Times Literary Supplement:
“Er zijn tientallen redenen te noemen voor de blindheid van het Westen voor het Russische totalitarisme. De meest voor de hand liggende zijn natuurlijk de niet-geleerde lessen van de USSR.
We wachten nog steeds op een volledige studie over hoe het Kremlin systematisch, gedurende tientallen jaren, het Westen heeft gecorrumpeerd – de langdurige vervaging in de westerse cultuur van de grenzen van wat acceptabel is, de geleidelijke verschuiving van de Europese rationalisering van het kwaad naar de Russische normalisering ervan.
Dit is in feite een model voor alle Russische literatuur, die nog steeds als Europees en humanistisch wordt beschouwd: De Russische literatuur schetst al 200 jaar een beeld van de wereld waarin de crimineel medelijden verdient en niet veroordeeld wordt. We moeten met hem meeleven, want “er zijn geen schuldige mensen in de wereld” , volgens Tolstoj.
In veel opzichten was de Russische literatuur het camouflagenet dat over Russische tanks was gedrappeerd. Ik ging naar school in de USSR, waar Russische literatuur een verplicht vak was, en ik herinner me nog mijn kinderlijke shock over Turgenevs “Mumu”: de stomme lijfeigene, een goede ziel, vermoordt op bevel van zijn vrouwelijke eigenaar het enige wezen dat hem dierbaar is – zijn trouwe puppy. Onze leraren hoopten dat het verhaal sympathie zou opwekken voor de hoofdpersoon en haat voor de vrouw. Nu herken ik mensen die gevormd zijn door die scholing in degenen die Poetin vervloeken en toch medelijden hebben met de soldaten die hij naar Oekraïne heeft gestuurd om veel meer dan puppy’s af te slachten: arme jongens, wat lijden ze!
Het is niet duidelijk hoe de Russische literatuur erin slaagde het Westen te verleiden door zichzelf voor te stellen als een mooie prinses die gevangen werd gehouden door een wreed regime, noch wanneer ze erin slaagde het Westen ervan te overtuigen dat haar passief infantiele ongevoeligheid voor het kwaad een deugd was. (Weet je nog, in Oorlog en Vrede, hoe Natasja Rostova, smoorverliefd op haar verloofde, achter de eerste de beste schurk aanrent die met een glimlach knippert zodra de verloofde van het toneel verdwijnt, en hoe Tolstoj vreselijk met haar te doen heeft)? Dit is een vraag voor professionele Ruslandkenners. Helaas hebben zij, op een paar uitzonderingen na, de mythe van het Europese karakter van de Russische cultuur gesteund, een mythe waarin de luitenant-kolonel van de KGB gemakkelijk paste zodra hij liet zien dat hij vloeiend Duits kon spreken en in d televisieshow Larry King Live verscheen. Dat was genoeg voor de westerse elites om hem te erkennen als een van hun in plaats van als een maffiabaas.