Hoe en wanneer vindt politieke verandering plaats in autoritaire staten? De recente gebeurtenissen in Rusland hebben ons eraan herinnerd dat het grijpen of vasthouden van de macht afhangt van informatie, argumenten, momentum, individuele keuzes en timing. Alleen een succesvolle revolutie lijkt achteraf onvermijdelijk. Op de ochtend van 6 november 1917 bevond Lenin zich in een afgelegen buitenwijk van Petrograd, de toenmalige hoofdstad van Rusland. Hij kende noch de precieze positie van de Voorlopige Regering, noch die van het Centraal Comité van de Bolsjewieken. Uit angst om aan de verkeerde kant van de stad vast te zitten, liep hij naar het Smolny Instituut – ooit een kloosterschool in het tsaristische Rusland, nu het hoofdkwartier van de Sovjet van Petrograd en het Centraal Uitvoerend Comité voor heel Rusland van de Sovjets van arbeiders- en soldatenafgevaardigden. Daar trof hij Trotski aan, die hij bestookte met ongeduldige vragen. Om 2 uur ’s nachts op 7 november haalde Trotski zijn horloge tevoorschijn en zei: “Het is begonnen. Lenin zei: ‘Van op de vlucht zijn naar de opperste macht – dat is te veel. Ik word er duizelig van.’ Hij maakte het kruisteken en de twee mannen gingen op de vloer van het kantoor liggen, trokken een kleed over zich heen en wachtten op nieuws.
Dit vignet staat in AJP Taylors inleiding op de 1977 Penguin editie van John Reed’s politieke klassieker Ten Days that Shook the World. Er zijn twee inleidingen; de tweede is een korte aanbeveling van Lenin. Reed was een buitenlandse journalist, in Rusland als vertegenwoordiger van het Amerikaanse radicale tijdschrift The Masses. Zijn levendige ooggetuigenverslag kan op meerdere feitelijke punten worden betwist (hij geeft toe dat zijn sympathieën niet neutraal waren, maar belijdt de objectiviteit van een gewetensvolle verslaggever), maar hij geloofde dat hij een chroniqueur was van een moment in de tijd dat dingen veranderden, en van de chaotische waas van verandering zelf. In zijn eigen voorwoord zegt hij dat hij ‘de geest die de mensen bezielde en hoe de leiders keken, spraken en handelden’ wilde vangen.
Er zit echte kracht in zijn journalistieke schrijven. Zijn verslag laat zien dat op cruciale momenten de dingen om ongrijpbare redenen de ene of de andere kant op vielen, meer door toeval dan door opzet. Het laat zien hoe glibberig macht kan zijn als je het probeert vast te houden of te grijpen, de zeer menselijke en onwetenschappelijke momenten waarop machthebbers beslissen of ze geweld zullen gebruiken, en wanneer de hefbomen van de macht met helemaal niets verbonden blijken te zijn. Wat het meest opvalt is onzekerheid, verwarring, tegenstrijdigheden, alledaagsheid. Reed evoceert op briljante wijze de situatie in Petrograd die herfst – mensen waren koud, nat, hongerig, modderig, uitgeput, bang, boos, maar aten ook nog steeds in restaurants en gingen naar het ballet. Op de avond van de revolutie ging Reed eten in Hotel France: “Midden in de soep kwam de ober, heel bleek in het gezicht, naar ons toe en stond erop dat we naar de grote eetzaal aan de achterkant van het huis gingen, omdat ze het licht in het café zouden doven. “Er zal veel geschoten worden”, zei hij.
Het moment van politieke verandering heeft verschillende – en leerzame – thema’s. Het eerste is kennis, of het gebrek daaraan. Er was een enorme dorst naar informatie, een schreeuw om kranten, zelfs als die alleen propaganda of smeekbeden bevatten. In Rusland deden geruchten de ronde over duistere krachten en zwarte kunsten die het oude regime wilden herstellen. Je zou kunnen zeggen dat je er middenin moet zitten om te weten wat er aan de hand is. Het verslag van Reed laat zien dat, zelfs in het heetst van de strijd, niemand precies wist wat er aan de hand was. Monarchistische complotten, Duitse spionnen, smokkelaars die plannetjes beraamden… En in de regen, de bittere kou, de grote kloppende stad onder grijze luchten die zich steeds sneller naar – wat? Hij citeert een selectie uit de kranten van 29 oktober: een concentratie van militaire eenheden die loyaal zijn aan de Voorlopige Regering, waaronder de Garderegimenten, de Woeste Divisie, de Kozakken en de Dodenbataljons, de Pantserwagendivisie van het garnizoen van Petrograd, gestationeerd in het Winterpaleis. Tegelijkertijd werden op bevel van Trotski enkele duizenden geweren geleverd door de Regeringswapenfabriek in Sestroretzk aan de afgevaardigden van de arbeiders van Petrograd. Iedereen wist dat er iets ging gebeuren’, schrijft hij, ‘maar niemand wist precies wat’.
Lees verder op Engelsberg Ideas: https://engelsbergideas.com/essays/days-that-shake-the-world/
En kijk even op: https://springmag.ca/ten-days-that-shook-the-world
Beeld: https://tinyurl.com/7j5xpzhc