(Pleidooi voor een brede Europese burgerbeweging. Over tijdgeest, wereldbeeld, levenshouding en referentiekader.)
We zoeken de visie voor Volt Europa. Iets dat als het ware schuilgaat onder de doelstellingen die je vindt in het partijprogramma 2021-2025. Onze diepere drijfveren en beweegredenen. Onze Beginselen.
Laat ik een poging wagen. Ik zie Europa als een veste van beschaving. Europa is ons huis dat geborgenheid biedt. Het biedt menselijke warmte, veiligheid, saamhorigheid, gemeenschapszin. Je hoeft hier niet bang of op je hoede te zijn. Dat bij de burgers over het voetlicht brengen, dat is iets waar Europese politiek in tekortschiet. Aldus Herman van Rompuy bij het aanvaarden van de Otto von der Gablentzprijs in 2012.
Van Rompuy’s observatie is nu zelfs actueler dan in 2012. De EU is een ‘safe haven’ voor bijvoorbeeld vluchtelingen in een woelige wereld waarin autoritaire staten, rogue states, ons vijandig zijn en democratische bondgenoten Europa niet zomaar door dik en dun steunen. En waar zich tot overmaat van ramp ook nog eens interne verdeeldheid manifesteert tussen landen en binnen landen. Europa is om met Karl Popper te spreken een ‘open’ samenleving en die heeft vijanden intern en extern.
Zoekend naar wat de Europese beschaving ten diepste karakteriseert kom ik op het begrip menswaardigheid. Europa biedt een menswaardig bestaan. Volt moet de belofte belichamen van Europa als een menswaardige wereld. Dat klinkt nogal abstract en lijkt gemakkelijk voor discussie vatbaar: wat is dat dan wel, die menswaardigheid? Het wordt concreet als je het stelt tegenover mensonwaardigheid. Oorlog is mensonwaardig. Er gebeuren dan dingen met mensen, die je geen mens gunt. De oorlog in Oekraïne, een land dat bij Europa wil horen, tegen de Russische inval, maakt het begrip menswaardigheid concreet en actueel. Onderworpen worden aan een vreemd juk, is mensonwaardig zoals slavernij mensonwaardig is.
Als er iets is waarover wij het als Europeanen eens moeten kunnen zijn, ondanks onze diepe politieke verdeeldheid, dan is het dat wij een menswaardige althans een menswaardiger wereld nastreven. Dit is politiek weer actueel na decennia waarin Europese samenwerking vooral draaide om ons gezamenlijke economische belang. Die hang naar menswaardigheid grijpt terug op wat de stichters van de eerste Europese gemeenschap vlak na de Tweede Wereldoorlog dreef: Een pacifisme, dat wil zeggen: een streven om onenigheid tussen landen nooit, maar dan ook nooit meer te beslechten door een oorlog te beginnen.
Het betekent niet dat een land zich niet mag verdedigen tegen vreemde agressie. Europa is nu in oorlog met een agressor die de Europese beschaving minacht. En die behalve een militaire campagne tegen Oekraïne een cultuurstrijd voert tegen Europa als beschaving. Een hybride oorlog waarbij het alles uit de kast haalt: desinformatie, terreur, marteling, deportatie, gijzeling van buitenlanders onder valse voorwendselen, mikken op burgerdoelen, de tactiek van de verschroeide aarde.
Wat opvalt is hoe weinig deze geopolitieke confrontatie zorgen baart in de publieke opinie en hoe weinig er wordt nagedacht over wat nu eigenlijk de essentie is van onze Europese beschaving, datgene wat wij uiteindelijk gezamenlijk bereid zijn te verdedigen met hart en ziel. In Frankrijk heerst tumult rond de verhoging van de pensioenleeftijd, in Duitsland sluit men kerncentrales zonder dat er een goed alternatief is voor Russisch aardgas, Nederland zwelgt in het stikstofdebat en zo zijn de meeste EU-landen met zichzelf bezig en met de korte termijn.
Oekraïne is nu een frontlijnstaat van Europa. Mannen geven er gehoor aan de dienstplicht en gaan naar het front in de wetenschap van een gerede kans dat ze niet zullen terugkeren. Wat beweegt hen? Waartegen en waarvoor vechten zij? Een gedachtenexperiment: Wat nu als zij niet in verzet waren gekomen en de Russische annexatie hadden geaccepteerd? Dan hadden duizenden, tienduizenden gesneuvelden nu nog geleefd. Wat maakt de verwachting van leven onder Russisch gezag zo huiveringwekkend, zo bloedstollend beangstigend dat mannen massaal bereid zijn hun leven te riskeren? Alsof ze uit een brandend gebouw springen een gewisse dood tegemoet. Is het de collectieve, overgeleverde herinnering aan de Holodomor, de moedwillig door de Sovjets veroorzaakte hongersnood in de jaren 1930 die miljoenen Oekrainers het leven kostte? Wat zoeken zij als zij zeggen dat ze bij Europa willen horen? Veiligheid, bescherming, zonder twijfel. Maar achter die acute overlevingsdrang gaat een verlangen schuil naar een betere wereld die kennelijk ultieme opoffering rechtvaardigt.
Dat gevoel van existentiële urgentie kennen wij niet meer in West-Europa. Op de avond van 14 mei 1940, toen het Nederlandse leger had gecapituleerd, pleegde de schrijver Menno Ter Braak zelfmoord. In ‘Het nationaalsocialisme als rancuneleer’ (1937) waarschuwt hij dat de opmars en aanhang van de Nazi’s veel grotere en angstaanjagender vormen zal aannemen dan velen op dat moment denken.
Ook toen dachten zittende politici dat het onder de bezetter met enige aanpassing wel zou zijn uit te houden. De Nederlandsche Unie stond een aanpassingspolitiek voor. Ze zocht de grenzen op van collaboratie. Net zoals Europa tot 24 februari 2022 almaar meebewoog met het regime van Wladimir Poetin, bedenker van zijn eigen rancuneleer.
Het politieke discours in Europa grossiert in crises zonder dat dit nu direct tot een acute alarmtoestand en dienovereenkomstig handelen leidt: de klimaatcrisis, de vluchtelingencrisis, de biodiversiteitscrisis, de schuldencrisis, de bankencrisis, de covidcrisis, de stikstofcrisis, de pensioencrisis, de zorgcrisis, de inflatiecrisis. Wie een maatschappelijk probleem wil agenderen begint met het woord crisis erachter te plakken. Maar als een Oekraïens peloton oog in oog staat met Russen, dan is het crisis omdat elke Oekraïense soldaat weet dat zijn leven aan een zijden draadje hangt en weet wat hem boven het hoofd hangt in krijgsgevangenschap. Want ze hebben allemaal de afgrijselijke filmpjes online gezien waarin Russen hun krijgsgevangenen op beestachtige wijze om het leven brengen.
Het tijdperk van de gezapig voortkabbelende politiek waarin wij ‘onze’ crises telkens wat voor ons uit schuiven, is voorbij. Een Europa dat eensgezind is in zijn streven naar menswaardigheid en dat daarin sterk stelling neemt om als beschaving te overleven, heeft een brede burgerbeweging nodig. Om zo’n beweging op de been te brengen heeft Volt een eigen mediakanaal nodig, een Europees venster waardoor we de wereld bezien, een Europees wereldbeeld.
Volt heeft niet zo’n mediakanaal dat een breed publiek bedient. De partij annex beweging is voor de leden, die zich programmatisch vereenzelvigen met Volt. Zij ontmoeten elkaar op Volt Workplace. Daar vinden de interne discussies plaats. Een extern mediakanaal is voor degenen die niet per se lid zijn, maar wel affiniteit met Volt hebben, de aficionado’s met wie Volt een Europese ‘Weltanschauung’ gemeen heeft. Het is het ‘missiegebied’ in de buitenwereld. Zo’n kanaal is er niet en het moet er hoognodig komen.
Een mediakanaal is dus meer dan een ontmoetingsplaats voor actieve leden die mede het beleid vormen. Het is er vooral voor de niet-leden, de zwijgende gelijkgestemden die een wereldbeeld delen, een gelijksoortige kijk op de werkelijkheid. Hetzelfde waardensysteem. Een referentiekader dat min of meer overeenstemt met wat de partij nastreeft. Maar ook niet meer dan dat. Want een mens leeft niet bij politiek alleen. Daarbij sukkelt een gemiddelde mens in slaap. Deze passieve volgelingen, zij zijn het die het laatst aan- en het eerst afhaken. Maar zij zijn de massa die gewicht in de politieke schaal legt. Hen moet je zien te blijven boeien.
Laat ik trachten het te verduidelijken aan de hand van het huidige medialandschap.
Fox News is het exclusieve mediakanaal van de Republikeinse partij in de V.S. Maar als je Fox News aanzet krijg je niet alleen maar ‘Republikeins Partij’- of Trump-nieuws. Er zijn de nieuwsfeiten. Maar hierbij geldt het daglicht waarin die feiten worden geplaatst. Er is ook amusement. Berlusconi goot of giet vrijwel al zijn ideologie in amusementsvorm. Brood en spelen zodat deze surrogaatkeizer zijn gang kon gaan. Het volk gevangen in des keizers mediabubble. De Amerikaanse democraten weten zich overigens verzekerd van de steun van bijna alle andere grote netwerken.
Een eigen mediakanaal draagt dezelfde waarden uit maar niet per se dezelfde informatie, programma’s. Het loopt niet zozeer aan de leiband van een politieke partij, maar het mediakanaal laat het wereldbeeld zien dat samenvalt met de partij-ideologie; dat is meer dan de partij-ideologie an sich. Het is een groter, cultureel referentiekader waarvan de contouren vaag, impliciet, zijn. De mediamakers in dat kanaal tasten voortdurend de grenzen af om in het kanaal te passen, in het ‘format’.
In extremo: Als ideologie en leider samenvallen (bijvoorbeeld in een dictatuur) dan is het een hels karwei om erachter te komen hoe je binnen die grenzen blijft, zoals Sjostakovitsj ondervond die muziek componeerde die Stalin moest behagen. Hoe meer de beeldvorming naar de buitenwereld (communicatie- en merkimago) bepalend worden geacht voor het voortbestaan, des te minder ruimte voor kritiek, humor, spot, zelfrelativering, persiflage, e.d.) Dat zijn de creatieve, speelse elementen die in de publieke media juist zorgen voor aandacht.
Politieke communicatie is tweeledig, net als de pauselijke paasboodschap Urbi et orbi, ‘de stad en de wereld’. De boodschap is zowel aan de stad, de eigen kerk, parochie, achterban, alsook aan de hele wereld, de buitenwereld, het ommeland, de orbi.
Dat bedienen van het eigen partijkader en daarnaast van de grote achterban, dat was het wezen van de zogenaamde Verzuiling in Nederland waarin elke levensbeschouwelijke stroming gedurende de twintigste eeuw mediakanalen (krant, radio-omroep) had die trouw waren aan de eigen kerkelijke of partij-doctrine. De socialistische beweging, de Sociaaldemocratische Arbeiders Partij, had tot 1940 de krant Het Volk en richtte in 1940 twee verzetskranten op: Het Vrije Volk (Rotterdam) en Het Parool (Amsterdam). Het Parool draagt nog steeds impliciet het ‘sociaaldemocratische’ wereldbeeld uit. Hun omroep was de VARA.
De Rooms-Katholieken bedreven hun politiek via de KVP. Hun omroep was de KRO en hun dagblad De Volkskrant. De protestant-christelijken (partijen de ARP en CHU) hadden de NCRV en dagblad Trouw (dat eveneens ontstond als verzetskrant). De Vrijzinnigen (progressieve protestanten) hadden de VPRO. De liberalen (VVD) de AVRO en NRC-Handelsblad of het Algemeen Dagblad.
Hoewel ideologisch sterk verwaterd doen de rudimenten van de verzuiling zich nog steeds gelden. Nieuws is nieuws en de feiten zijn de feiten in deze erfgenamen van de verzuiling, maar de selectie van feiten en de appreciatie ervan, daar zit een ideologische preferentie in die nog steeds herleidbaar is tot de sociaaldemocratie, het katholicisme, protestantisme of de confessionelen en liberalisme. Al is het de vraag welke missie er nog zit gekoppeld aan hun visie: De verheffing, emancipatie van de eigen achterban? Veelal draait het om behoud van gedachtengoed dat bezig is af te kalven. De emancipatie van de achterban is wel zo ongeveer voltooid.
De Waarheid (CPN) was ook een partijkrant maar geen open mediakanaal voor het communisme omdat in die ‘Moskougetrouwe’ krant voor niets anders plaats was dan de harde partijlijn. (Het ‘democratisch-centralisme’ zoals een CPN-er mij ooit uitlegde.) Daarmee heeft de CPN die krant journalistiek de nek omgedraaid: Als je lid was van de CPN las je de Waarheid. Uiteindelijk lazen alleen nog CPN-leden De Waarheid en niet-leden niet, zeker na de inval van de Sovjets in Hongarije in 1956. Voor buitenstaanders werd die krant gaandeweg niet te pruimen, sektarisch. Van heel even de grootste krant in Nederland verwerd De Waarheid tot een getuigeniskrant a la De Wachttoren van de Jehova’s Getuigen.
Een politiek mediakanaal moet zich daarvoor hoeden, voor sektarisme en getuigenisjournalistiek. Het is voor een partij, een organisatie of een community het instrument om contact te maken met de buitenwereld, de niet-gelijkgestemden die evenwel een affiniteit voelen met het wereldbeeld van die organisatie. Het zendingsgebied. Zo wordt Trouw niet meer uitsluitend gelezen door protestant-christelijken en zelfs niet meer uitsluitend door confessionelen, maar door iedereen die de wereld beziet vanuit een religieus perspectief, eigenlijk iedereen met een contemplatieve, beschouwende, filosofische inslag, ook agnostici en andere ongelovigen. Daar waar de bekeerlingen zijn te vinden voor dit wereldbeeld.
NRC is ook niet meer alleen voor de grootstedelijke handelselite, maar vanaf 1970 voor iedereen met liberaal-conservatieve waarden (De Heldring-adepten) en tegenwoordig de Randstedelijk links-liberale burgerij. Maar met de Verlichting en het liberalisme nog steeds als grondslag (‘Lux et libertas’).
Zuilen zijn dus gaan meebewegen in de richting waarin hun achterban zich al emanciperend ontwikkelden. Ze stelden hun narratief wat bij.
De EO werd opgericht tegen de versplintering van het gereformeerde volksdeel maar je kunt een omroep niet louter vullen met kerkdiensten. Ze leende elementen uit de Amerikaanse gospelcultuur. Al spoedig kwamen er familie-landdagen en jongerendagen. Je kon behalve naar een dominee luisteren (want dat deden ze toch al) ook samen muziek maken, haakwerkjes knutselen en pannenkoeken bakken. Zang begeleid op de gitaar. Sociale en culturele activiteiten ontplooien. Het eindigde met The Passion een succesvolle mediamanifestatie die heel Nederland aanspreekt. Nu overgenomen door KRO-NCRV.
Evenzo organiseerden de rooms-katholieken voor de Tweede Wereldoorlog al Passiespelen en de Jamboree, massale rituele samenkomsten. Maar ook de ‘ongelovigen’ hielden heidagen. De socialisten-geheelonthouders dansten rond de meiboom en werden natuurvorsers. Men wandelde, danste, knutselde, recreërde, dat het een lieve lust was.
Je kunt kortom niet alleen politiek bedrijven door politiek te bedrijven. Dan haken de meeste mensen af. Alleen in een door terreur bestuurde dictatuur gaan mensen urenlang stilzitten om te luisteren naar een redevoering van hun leider: Stalin, Poetin, Hitler.
Nu is de vraag: Wat Europa is als ‘idee’ in deze ideologisch verkavelde en her-verkavelde mediawereld die nog steeds de sporen draagt van de oude verzuiling. (Een verkaveling die in grote lijnen naar ik meen ook geldt in andere Europese landen.) En hoe je rond Europa mensen mobiliseert. Wat het ‘pan-Europa-idee’ behelst.
Europa (‘urbi’) wordt op dit moment geconfronteerd met een ongenaakbare geopolitieke buitenwereld (‘orbi’): Rusland, China, een ‘drifting away’ V.S.). Ons continent staat er alleen voor en dat is op zichzelf beschouwd al een ‘wereldbeeld’, een ‘Weltanschauung’. Hoe willen wij ons als Europese beschaving verhouden tot de rest van de wereld?
Dit vergt een publiek debat dat in Europa tot dusver niet is gevoerd door de brede burgerij die de basis vormt van de Europese cultuur. (Het ‘Europa van de burgers’ zoals dat binnen de EU-gremia opgeld doet). Volt Europa is de voorhoede van een mogelijke pan-Europese beweging. Of die er daadwerkelijk komt hangt af van een ‘dedicated channel’ met een breed bereik. Is er een Europees patriotisme? Delen Europeanen een burgerlijk ethos? Welke snaren moet je bij mensen raken voor die weerklank, daar draait het om.